Sunday, July 3, 2016

Calungkom Congnak

      Ni Dai ca calung imueihna num nim kom hlue ti a konglam ve ni teok lah ve u.Calung moe Calungkomnak nim kom oehve ak choei oehkoe awilohhawi ni sim oehtoe a kueinak amawm hue. Ace mueihna nim komnak tha a hamna ak choei oehkoe Calungkhi ce awilohhawikhi ak soepna yawkna awm hue. Ace doeng amkhoek noeh Calungkomnak (Vowels) noernak a long a lam awm ang coeina yawksihna awm hue.

      Ve calung kom congnak oeh ve B C D F G H J K L M N P R Rh Q Khy  S V W X Y khieng cutnoeh calungkomnak eng ak boet moe imueihna num nim kom hlue tinak a kong ve ak kaai oeh yawkna awm hue.Ak cer cana voehkoe am komnak a long a lam ce ni teok lah ve u.

(I).Calung moe Calungkomnak
Ba  Ca   Da  Fa  Ha  Ja  Ka  La  Ma  Na  Pa  Qa  Ra  Rha   Khya Ta Va  Xa Ya.

Be  Ce  De  Fe  He  Je  Ke  Le  Me  Ne  Pe  Qe  Re  Rhe  Khye Te Ve  Xe Ye.

Bi  Ci Di  Fi  Hi Ji  Ki  Li  Mi  Ni  Pi Qi Ri  Rhi  Khyi  Ti  Vi Xi Yi.

Bo  Co  Do  Fo  Ho  Jo  Ko  Lo  Mo  No  Po Qo  Ro  Rho  Khyo To  Vo Xo Yo.

Bu  Cu  Du  Fu  Hu   Ju   Ku   Lu   Mu   Nu  Pu  Qu   Ru   Rhu    Khyu  Tu  Vu  Xu  Yu.

Bae  Cae  Dae  fae  Hae  Jae  Kae  Lae  Mae  Nae  Pae Qae  Rae   Rhae Khyae  Tae  Vae Xae Yae.

Bau  Cau  Dau  Fau  Hau  Jau  Kau  Lau  Mau  Nau  Pau  Qau Rau Rhau Khyau  Tau  Vau Xau Yau.

Bai  Cai  Dai  Fai  Hai  Jai  Kai   Lai  Mai  Nai  Pai Qai  Rai  Rhai  
Khyai Tai Vai Xai Yai.

Bao  Cao Dao  Fao  Hao  Jao  Kao  Lao  Mao Nao  Pao Qao   Rao Rhao Khyao  Tao  Vao Xao Yao. 

Bei  Cei  Dei  Fei  Hei  Jei  Kei  Lei  Mei  Nei   Pei  Qei    Rei  Rhei Khyei  Tei  Vei Xei  Yei.

Boi  Coi  Doi  Foi  Hoi  Joi  Koi  Loi  Moi  Noi  Poi  Qoi     Roi  Rhoi   Khyoi  Toi  Voi Xoi  Yoi.

Bua  Cua  Dua  Fua  Hua  Jua  Kua  Lua  Mua  Nua  Pua  Qua Rua  Rhua  Khyua  Tua  Vua  Xua Yua.

Bui  Cui  Dui  Fui  Hui  Jui  Kui  Lui  Mui  Nui  Pui  Qui Rui   Rhui    Khyui  Tui   Vui  Xui  Yui.

Beo  Ceo  Deo  Feo  Heo  Jeo  Keo  Leo  Meo  Neo  Peo Qeo  Reo  Rheo  Khyeo  Teo  Veo Xeo  Yeo.

Beu  Ceu  Deu  Feu  Heu  Jeu  Keu  Leu  Meu  Neu  Peu Qeu  Reu  Rheu  Khyeu  Teu  Veu  Xeu  Yeu.

Boe  Coe  Doe  Foe  Hoe  Joe  Koe  Loe  Moe  Noe  Poe  Qoe  Roe  Rhoe  Khyoe  Toe  Voe  Xoe Yoe.

Bue  Cue  Due  Fue  Hue  Jue  Kue  Lue  Mue  Nue  Pue  Que   Rue  Rhue Khyue Tue  Vue  Xue  Yue.

Baa  Caa  Daa  Faa  Haa  Jaa  Kaa  Laa  Maa  Naa  Paa   Qaa   Raa  Rhaa   Khyaa  Taa  Vaa Xaa  Yaa.

Bee  Cee  Dee  Fee  Hee  Jee  Kee  Lee  Mee  Nee  Pee Qee     Ree  Rhee   Khyee  Tee  Vee  Xee  Yee.

Bii Cii Dii Fii Hii Jii  Kii  Lii Mii  Nii Pii Qii Rii  Rhii Khyii Tii  Vii  Xii Yii.

Boo  Coo  Doo  Foo  Joo  Hoo  Koo  Loo  Moo  Noo  Poo  Qoo   Roo  Rhoo  Khyoo  Too  Voo  Xoo  Yoo.

Buu  Cuu  Duu  Fuu  Juu  Huu  Kuu  Luu  Muu  Nuu  Puu  Quu     Ruu  Rhuu    Khyuu  Tuu  Vuu  Xuu  Yuu.

Baw  Caw  Daw  Faw  Jaw  Haw  Kaw  Law  Maw  Naw  Paw Qaw   Raw  Rhaw   Khyaw  Taw  Vaw  Xaw  Yaw. 
Awi ang Mueih Kawkalhkhi- Chin khui oehkoe awikhi ve ak looha a awm a mueihna ang mueih khawyah awm hue. Ace mueihna ang mueih kawkalhkhi ce voeh ve a bet dangsakna awm hue. Ave mueihna English/ thlangbaok awi moe awm ang lak oehtoe nik awi ve ang mueihnak awm hue, e.g: Pa Pa, Leach(Thlangbok awi), Pa Pa, Lir ( Dai/ Chin) awi na ni hona hue.

 
 Dai         Batu       Muen      Hakha      Falam           Tidim        Mizo 
Aan        Aan         Aan       Tihang       Tihang          Tuihang     Chawhmeh      
Aek          Aek         Aek         Ek               Ek               Ek               Ek    
Ai, Oi       Ai            Ai            Ar               Ar               Aak              Ar
An /Aan    An           An           An              An              Meh             An      
Anhah       Anhnah    An’nghah  Anhnah      Anhnah       Anteh dulh  Anhnah
Buh           Buh         Buh         Rawn          Rawn          An               Chaw
Cim           Cim         Cim        Cim            Cim             Cim              Cim
Haam        Haam       Haam      Haam          Haam           Haam           Haam   
Ha             Ha           Ha           Ha              Ha                Ha               Ha  
Hai            Hai          Hai          Hmai         Hmai            Mai              Hmai  
Im             Im           Im            Inn              Inn              Inn               Inn
Kaa/ai,kei  Kai          Kei          Kei              Kei              Kei              Kei
Ka Na       Ka mana  Ka Na       Ka Nau        Ka Nau       Ka Nau        Ka Nau
Ka Nu       Ka Nu     Ka Nu      Ka Nu         Ka Nu         Ka Nu         Ka Nu  
Ka Pa        Ka Pa      Ka Pa       Ka Pa         Ka Pa          Ka Pa           Ka Pa
Kho           Kho        Kho          Khua           Khua           Khua           Khua           
Khuh        Khuh       Khuh        Khuh           Khuh           Khuh           Khuh  
Kut           Kut          Kut           Kut              Kut              Kut             Kut   
Lam          Lam        Lam          Lam            Lam            Lam             Lam
Lir             Lir          Lir             Lir              Lir               Lir               Lir
Lo             Lo           Lo             Lo               Lo               Lo               Lo
Maa/mei   mhai        Mei           Mei            Mei             Mei              Mei
Maa khu   mhai khu   Mei khu    Mei khu      Mei khu        Mei khu      Mei khu
Mik           Mik         Mik          Mik             Mit              Mit              Mit  
Ming         Ming       Ming        Min             Min             Min             Hming
Mdek        Laai        Mdek        Lei              Leei             Lei               Lei
Mla           Lai           mlei         Lei             Lei              Leii              Lei            
Min           Min         Min          Min              Min            Min              Min
Nang         Nang       Nang        Nang           Nang           Nang            Nang
Nga           Nga         Nga          Nga             Nga             Ngasa          Sangha   
Nu             Nu           Nu           Nu               Nu               Nu               Nu   
Nula          Hula       Ngla          Ngaknu        Ngaknu      Nungak       Nula  
Pa              Pa           Pa              Pa                 Pa               Pa               Pa
Sa              Sa           Sa              Sa                 Sa              Meh             Sa   
Soei/Sei    Saei         Sei             Sia               Sia              Sial             Sial
Sakkhi       Sakkhi    Sakkhi       Sakkhi         Sakkhi        Sakkhi         Sakkhi
Tar            Tar          Tar             Tar              Tar              Tar               Tar
Tui            Tui          Tui             Ti                 Ti               Tui               Tui
Ui              Ui           Ui               Ui                Ui               Ui                Ui
Vawk        Awk        Vawk         Vawk          Vawk          Vawk          Vawk
Voeih        Voeih      Veih           Voih            Veih           Veih            Voih
Yoong       yoong     Yoong        Yoong         Yoong        Yawng        Yawng

                                   
      Veve Dai awina ni honakkhi moe thlang chang ak awi ang mueihnak a konglam a bet dangsaknak ni. Thlang chang ak awikhi moe ammang mueih khawyah a awm a mueihna ang mueih ve hmueihtehnak oeh: Min, Cim= Min cim hue, Maa Khu hue ti mueihna ang mueihna ve khawyah awm hue.

Dai Awina Thaem Noernak

Dai thlang eng ni Dai awina sumthaem ni noer awilung nina honak awm hue. Thaem ni noer oehkoe Awilung ni honak ve vemueihna awm hue.

1 = Mat                                             40 = Phlikip
2 = Pakhih / hih                                50 = Hmakip
3 = Pakthum / thum                          60 = Khyukkip
4 = Pupphli / phli                              70 = Khyihkip
5 = Pumhma / hma                           80 = Khyerkip
6 = Khyuk                                         90 = Kookip
7 = Khyih                                         100 = Chaoet
8 = Khyer                                         150 = Chaoet moe hmakip
9 = Koo                                            200 = Chahih                                             
10 =Xaa / paxa                                250 = Chahih moe hmakip
11 = Laioet / paxalaioet                   300 = Chakthum            
12 = Laihih / paralaihih                    350 = Chathum moe hmakip
13 = Laithum / paxalaithum             400 = Chaphli        
14 = Laiphli / paxalaiphli                  500 = Chahma
15 = Laihma / paxalaihma               550 = Chahma moe hmakip
16 = Laikhyuk / paxalaikhyuk          600 = Chakhyuk                 
17 = Laikhyih / paxalaikhyih            650 = Chakhyuk moe hmakip
18 = Laikhyer / paxalaikhyer            700 = Chakhyih
19 = Laikoo / paxalaikoo                  750 = Chakhyih moe hmakip
20 = Athong                                      800 = Chakhyer
21 = Athong moe mat                       850 = Chakhyer moe hmakip
22 = Athong moe hih                        900 = Chakoo
23 = Athong moe thum                     950 = Chakoo moe hmakip
24 = Athong moe phli                      1000 = Thongoet
25 = Athong moe hma                     1500 = Thongoet moe chahma
26 = Athong moe khyuk                   2000 = Thonghih
27 = Athong moe khyih                    3000 = Thongthum
28 = Athong moe khyer                    4000 = Thongphli
29 = Athong moe koo                       5000 = Thonghma                     
30 = Thumkip                                   6000 = Thongkhyuk

7000 = Thongkhyih
8000 = Thongkhyer
9000 = Thongkoo
10000 = Thongxa
20000 = Thongkuui
30000 = Thongsawmthum
40000 = Thongsawmli
50000 = Thongsawmnga
60000 = Thongsawmruk
70000 = Thongsawmsarih
80000 = Thongsawmriat
90000 = Thongsawmkoo
100000= Tingoet

Tuisu Rhamsa, Khyinkhyum, moe Paipai ang Mingkhi

Vemueih tuisu rhamsa, Paipai moe Aok a aa ang mingkhi ve ni Dairam oeh khoyah awmmoesoenum, a cekkhi boeih yawk kang hamna caanak amni noeh, ikoe mueihna num ni yawk hlue ti dangsaknak ni.

1. Soei, Soeipa, Msoemca, Soeikong, Soeinu, Msoeila, Soeica, Vasoei, Khawsoei, Khawsoeiki, Soeiki, Tuisoei,
2. Ai, Aipa, Aikhong, Aihluei, Ainu, Ailaa, Aica, Aitaui,  Vawk, Vawkpa, Vawkthlaa, Vawknu, Vawngjai, Vawkca,  Ui, Uipa, Uihthlaa, Uinu, Uijai, Uica,

3. Saksuk, Saksukrhang, Saksukki, Saksuknu, Saksukmla, Saksukca,Sakkhi, Sakkhirhang, Sakkhiki, Sakkhinu, Sakkhimla, Sakkhica, Vawkkhyui, Vawmnga, Vawknu, Akkhyuinu, Sathai, Sathairhang, Sathainu, Sathaica, Sangya, Yong, Yongpakpuei, Doi, Yongdoi, Kuivue’k, Chekong, Ngentang, Haai, Saphlu, Kuh, Chuut, 

4. Nga, Ngamvang, Ngabok, Ngaluei, Ngakpuei, Ngadae, Ngadawi, Nganu, Ngami, Ngabaek, Ngakkhya, Ngakkhyui, Ngakboek, Ngadiik, Ngadiinglang, Ngamikcoong, Ngacong, Ta-ai, Ailae, Aikum, Kelek,
5.Pha,Khyaipha,Vakok,Rhungoek,Vaqaa,Vakkhyit,Bangkoei(Khyungkoei),   Vahlo, Sanghawk, Khaw’ngak, Tuivabok, Vangoi, Sumnu, Sumkhong, Cangpairhek, Kukku, Tuertuer, Rhangrhache (Tintun), Vabu, Thiimpin, Thliksuui, Rhesawi,Phakphuen,       
6.Khyui,Tuikhyui,Thliim,Thliimpoen,Ngantaa,Conghawi,Qaal,Mti,Cuengkuei, Boisen,Cuengaok, Chaam, Manyuek  

7. Kaei (Kaai)-Amthancet,Phom (Lokaa),Seop,Samthue’m,Vuei,Cae,
8. Khoi, Khoica, Khoinu, Khoiphah, Khoi-ur, Khoidaen, Khoitang, Khoiminghuep, Soemlaakhoi, Khoidang, Lukkuet

9.Rhaithak, Rhaithakdung, Rhaithakpai, Rhaithakbok, Rhaithakthiim, Tuivabokpai, Duemkaan/pai, Mentawmpai, Khoituipai, Uiphluutpai, Khorcapai,Khaidaengpai,Rhaikitpai,Rhaavangpai,Ngilungpai, Khyaemrhupai, Lingloeipai, Vakkhyungpai, Sawngtuenpai, Lakpoeipai, Sawngangpai, Vakkhyapai, Sawngleppai, Bungrhaipai, Tingtonpai, Dangdapai,  

10. Pacueh, Voepuem, Voepuemcha, Voepuemtang, Sihput, Ankha, Lueian, Mothui,Pattang,Manyong,Khyapai/Paiboeng,/Uicangmae,

Sawngsing, Sawnghaekbok/ Antuikhya/ Cuenrhuekbok, Antam, Maakang, Hainu, Haica, Thaa/ Thai/Thei, Thuipi, Biikthui,

Awilung ang Khoep Honakkhi

Awilung ang Khoep Honakkhi- Vemueih awilung ang khoepkhi a vang toe a tingahnak ammak awm rhoekhi awm om hue. Hmueihtehnak oeh; “Lum a Nga” tive Nga ti awilung a doomnakna Lum ti awilung a ni honak u ni.

A Cu a hoei          Khawboe Rhamlang   Khawbae Rhamla
A Cuum a Ship     Khawhla Rhamhla      Phek a Phoei     
A Khui ak Kok       Khawsak Rhamsak    Phivit Phoevoet
A Kung Amdong    Khihlik Khoehloek      Phlokplik Phlokplak
A mong a Mai        Khin ak Kha               Phloiphli Phloiphla    
A Xi a Xam            Khoca Rham a Naa   Phom ak Keei             
A Xing a Rham      Khoh a Them             Pikho Namrham    
Ak bawk ak lae      Khokum Khohla         Peong ak Boei       
Ak Boi ak Mang     Kholo Khotlak            Pu a Pi     
Ak cuei angvai       Khorhoei Rhalai         Pung a Paen            
Ak do ak che          Khyin ak Khyum        Qih a Xiin              
Ak phlo amtaam     Khyin ak Taai            Qir amqum               
Ak puum ak kawi      Koei a Naa                  Qoong ak Qaa                  
Ak rho ak ngang       Kueinu Kaapa             Rhoi a Sae             
Ak thlik ak Thlawk     Kunu Taipa                 Rhuhxuet Rhongcah             
Ak Thu ak Tha’ang    Laungla Rhengke       Sii am Rhaa                                 
Ak tlung ak Al            Lii ak Ciim                   Sum a Them
Amsi amrha               Loen Anglang             Sungkhui Rhai kok              
Amsuum ak Xaat       Long ak Kong            Taui Xueng thadak              
Anguui ak tha            Lonha Paihceh           Tawng a Va                  
Ang-uui ak thaa         Loong a lam               Tengtoeng Bangrho             
Bikboi Pairhap           Luei am mthla            Thingkhu Rhohah           
Boei aam Yaak          Lukcing Hakpang      Thingnu Rhopa                  
Boi a Mang                Lukphuei Hakbae      Tui a Maa                    
Buekbue Baemjaek   Lum a Nga                Tui a Thing                                      
Buh a Al                     Mtii a Saa                 Tuikong Thinglam               
Buh a Meh                 Muei am Hlaa           Tuisu    Rhamsa          
Caa a Naa                  Na Mik na Hai          Tunu Thangpa                                              
Caa’kpum Naa’kkoi    Nat a Noi                  Ui a Vawk                           
Ceem a Rhal              Nasen Tuihi              Virsim Varsam                          
Cet a Con                   Ngoi a Saeng           Voet am mliir                             
Cii a Naa                    Nongvoei Khaca       Veuk ak Paai                          
Ciimca Palaa              Nuca Nasen              Xaeng angxap                      
Cingna Pacaa             Nu a Pa                     Xiit a Xaet                  
Cot amcang                Nucong Pathe           Xiit a Xoet                            
Cuung ak Caa            Nuhi Ngaqah             Xik am Xah                                
Hui a Taa                    Nukdoem Pakdoem  Yong a Saa                             
Im ma Lo                     Num Aok Pam aa     Yong am Doi                         
Im mak Kha                 Nutai Patai               Yu a Ca  
           Linu chongpa                                               Yu ak Taai