Saturday, July 2, 2016

Tui Ang Ming Tlang Ang Ming Yawknak

Tui ang mingkhi moe Tlang ang mingkhi ni yawk oeh matna ni yawk hamna awm hue. "Pan Tui" Kho amni noeh "Pantui" Kho tinoeh lungoetna yawk hluena awm hue. Ace mueih lorna Bui ship amni noeh Buiship tinoeh calung matna na yawk hlue ni.
Veve Tui ang mingkhi, Tlang ang mingkhi moe Kho ang mingkhi ikoe mueihnanum ni yawk hlue tive a bet oeh dangsaknak ni.
Aidak tlang = Aidak tlang ve tlang sang mat ni. 
Kaaipek tlang = Imueihna awmsoe Kaaipaek tlang ani ti u aw?
Khonum Tlang = Khonum mcung (Victoria) ve sang soeih hue.
Licang tlang= Licang tlang am mcung oehkoeng kho hoei dang hue.
Pomaa tlang = Pomaa tlang toe min yaiyai viksoe.
Tawkma tlang = Tawkma tlang ve nak pha khoei aw?
Builong = Builong Nga toe thaang soeih soe.
Hmawlong = Hmawlong ve Dairam moe Muem a kho rhi oehkoe ni.
Oici Li = Oici Li ve Dairam khui oehtoe ang xoi soeih hoh ni.
Orlong = Orlong ve Dai khui oehkoe tui ang sangsoeih ni.
Phunglong = Phunglong tui nga daanak ni.
Thliimlong = Thliimlong tui ve Dairam moe yoeca hue.
Thlukboi Li = Thlukboi Li ve nawm soeih hue.
Kho ang mingkhi
Batu = Batu Mlueh na Dai thlang khawyah awm hoh hue.
Buiship = Buiship kho toe Builong a ship nani a awm hue.
Hakha = Hakha Mlueh ve Laitlang oehkoe Mluehnu ni.
Kalim = Kalim kho toe seongca pingping noeh nawm hue.
Koica = Koica kho toe awmxaca hue.
Kuepna = Kuepna kho toe nawm kon hue.
Lungtu = Lungtu kho natoe Ngamvang daa kon soe.
Mahtu = Mahtu kho oeh Tang Xa doe awm lo hlue hue.
Omsoi = Omsoi Im huen ve Dairam khui oehtoe do soeih hue.
Pantui = Pantui kho oeh a Coyah sengim ana awmma hue.
Plahrho = Plahrho kho motaw pha hoh hue.
Rhamtuem = Rhamtuem kho toe Motaw lam moe yoe hue.
Rhokthang = Rhokthang kho natoe Hainu thah daa soe.
Rhueng = Rhueng kho natoe thingthahkhi daasoeih hue.
Thungna = Thungna kho toe motaw lam oeh ni a awm hue.
Thunrhong = Thunrhong toe motaw lamkaeng oeh ni a awm hue.
Vueilu = Vueilu kho toe Im huen nepsoeih hue.

Ak Yoi Ak Doem Awilung Simnak (Singular & Plural form)

Thlangbok awilung oehtoe ak doem awilung oeh ve “s, ies” ce awilung a hulamna ta usoe ak doem moe ak joi awilung ce ni simtha hue. Hmueihtehnak oeh thlangbok awilung "s" ce: “committees,books, pencils, pens,pensions” moe "ies" ce “parties, plenties,babies” timueihna ce hona hue u. Ace mueih lorna ni Dai awilung oeh awm ak doem ak joi a awm a dawngoeh a betca ni teoklah ve u. Dai awi natoe “ Khi” ve ak doem( Plural) na ni honakna awm hue.
Ak Yoi (Singular) .................Ak Doem (Plural)
Ai.........................................Aikhi
Aitaui...................................Aitauikhi
Am.......................................Amkhi
An........................................Ankhi
Buiship................................Buishipkhi
Batu.....................................Batukhi
Boei.....................................Boeikhi
Boeicung.............................Boeicungkhi
Buh......................................Buhkhi
Caang..................................Caangkhi
Cangpai(Bop oehkoe).........Cangpaikhi
Cadawng............................Cadawngkhi
Cauk...................................Caukkhi
Ceem (ceem a rhal)...........Ceemkhi
Chekthlueng.......................Chekthluengkhi
Chomrhui...........................Chomrhuikhi
Chu....................................Chukhi
Cimca.................................Cimcakhi
Cuung.................................Cuungkhi
Di........................................Dikhi
Doi......................................Doikhi
Don.....................................Donkhi
Haainu( Pakhi a naak)........Haainukhi
Hainu..................................Hainukhi
Haica..................................Haicakhi
Hoon(Im hoon,qong hoon)..Hoonkhi
Im........................................Imkhi
Japan..................................Japankhi
Jaengdung..........................Jaengdungkhi
Jih.......................................Jihkhi
Kachin.................................Kachinkhi
Keei.....................................Keeikhi
Kha......................................Khakhi
Khawsoei.............................Khawsoeikhi
Khin.....................................Khinkhi
Kho.....................................Khokhi
Khya....................................Khyakhi
Khyin...................................Khyinkhi
Khyui...................................Khyuikhi
Korea...................................Koreakhi
Laa......................................Laakhi
Latha...................................Lathakhi
Lam.....................................Lamkhi
Lamko.................................Lamkokhi
Lo........................................Lokhi
Long (Orlong,Phunglong)....Longkhi
Lueian..................................Lueiankhi
Lung.....................................Lungkhi

Thliinak Angyueng (Directive Pronoun)

Thaem ang ming a tii kaana kut eng nik thlii oeh awilung ni honak toe:
-Ak cueknak (Ni kaengoeh ak awm thliinak)
Ve (i yah num tii ammang sing)
Vekrhoi (Pakhih)
Vekkhi (Pakhih ak choei)
-Anghihnak (A hlaanakna ak awm thliinak)
Ace (i yah num tii ammang sing)
Acekrhoi (Pakhih)
Acekkhi (Pakhih ak choei)
-Am thumnak ( A hlaanakna ak awm thliinak)
Ce (i yah num tii ammang sing)
Cekrhoi (Pakhih)
Cekkhi (Pakhih ak choei)

Thlang pakthum (three persons)

Awi ni ti oehve thlang pakthum awm hue. Thlang ak cueknak , ang hihnak moe am thumnak tinoeh pakthumna ce ni hu tha hue.Acekkhi ce ak kaai oehkoe mueihna ni hona tha hue.Awilung ve " Ka moeh" ani noeh "Kamoeh" tinoeh lung oetna ni yawk hluena awm hue.
-Ak Cueknak Thlang (First Person)
Kaa / Kai / Kei
Kaanih / Kaimih / Keimih
Kaanikkhi
-Ang hihnak Thlang (Second Person)
Nang
Nangnih
Nangnikkhi
-Am Thumnak Thlang (Third Person)
Anih
Aningnih
Aningnikkhi
(iv).Akkoena (possessive adjective)
-Ak cueknak thlang (First Person)
Kamoeh
Kanimoeh
Kanimoekkhi
-Ang hihnak Thlang (Second Person)
Namoeh
Nanimoeh
Nanimoekkhi
-Am Thumnak Thlang (Third Person)
Amoeh
Animoeh
Animoekkhi

Q= Honak a long a lam

Q ve IPA oehkoe awilohhawi(Uvular) na awm hue. Q eng ni honak awilung ve ak joi a mueihna awm moe soenum khawyah lo hue. Veve amma awm oehtoe awilung ammak soep hlue na awm hue. Awilung a bet ce dangsakna awm hue.
Thlang angming; Quem Hluei , Quem Thang,Quem Ha,Sawng Queng,Quek Kyoi, Quem Yong,Hlueng Quem, Qa Lue,…
Q= Kaimi qi ing taw, Nangmi qi taw, Koek qi yapyap e, A Qi ak khyi dang hue, qek deh hue, Qiing hue u, Qeng hue u, Qumlo hue, Qim hue, Meh Qeng hue u, Qengnak buh ven hue u, Yongkhi qang hue u,Qahlung, Qeh Boi nueng, ning Qeh hue, Qoh dung, Qo hue,Thimquem, Khawqawng na, Quemqo thah hue, Qek hue, Vaqa,Qinca Khi, Qawllah u moe, Qoel lah u boe, ii nak qaw rha, Long qum/ tui qum, bibi qal lah u e, qal a nu kok , Qimkhop oeh nga tla hue oe, Anhah qit hue, qaipai,qaeng ca sa pingping vik hue,Qehlong, Qaet hue, Cungqaer, Na caang qo hue, Kuei qeop( not qoep), Yawmqeng dung, qaang na koeh cet, …

Khy = Honak a long a lam

Veawm niseh khawyahna ni hona hue. Ve Khy awilung amma awm oehtoe awm ammak soep hlue na awm hue.Honak a bet ni teok lah ve u.
Thlang angming; Khyoi Xung, Khyoi Kuei, Khyoi Ha, Hak Khyoi, PooK Khyoi, Liik Khyoi, Yawk Khyoi, Luek Khyoi, Khyoi Lueng, khyoi Cu, Bu Khyoi, Nai Khyoi, Moek Khyoi, Quek Khyoi,Tam Khyoi,Khyoi Nuen,…
Khy= Khya, Khya dung, Khyapai , Khyaipha, Khyaasa hue u, Koehnak khyaih aih a, Ivai khyaih tloek tloek akkraw rha ni , Khyo tlung hue, Khyui amti leh kop te, Khyeng thing, Thing koek khya u boe, A hoei khyeeng kang hue, A Lo naKhyeekca sa hue, Nak khyu nu toe hoe rhap ni, Nasen caa rhoi khyak rhu hue nih, Soei Khying khit hue, Khyih ( 7), Khyet (8), Nga haknak na khyih sa hue, Khyuel ca khi u a koe aw, Khyukkhyu, Khyin , Vaikokkhyoei / Kokkhyoei, Akkhyuem ,Khyang, Khyungkoei, Vakkhyungpai, Khyu co hue u,Khyaengkung poei, Khyaeng dung,Ka loma na Khyakkhyan boei hue, Khyuqhut long qum, Aipa Aikhyi khui na amlut hue, Nak Khyap na khyapbang be hue, Khyiitca holo cungtihnak na, Na ti akkhyue nep kom,…

Rh= honak a long a lam

Thlangboeih eng nani sim ce a mueihna R moe Rh ve ani pakhihna ni hona hue. Rh vetoe akka oeh khawyahna ni honak ce ni hutha hue. R vetoe; Lazaruh, Rakhine, tu rap char boe, Tu rap boe, Uica ir suh suh hue, Ka kut tangboek eng ni ar hue, Koeh ar cuen cuen boe, Nim hringnak ta Jesuh ni. Thlangvang eng xingnak tive hringna tinoeh hr ve ak hona awm ba hue.
Thlang angming; Rh = Cang Rhing, Rhing Long , Long Rhing Rhing Ca, Chom Rhing,Rhing Boei,Rhi Khoei, Rhing Ma, Ma Rhing, Rhi Ma, Lo Rhing, Chom Rhing,Rheng Awm, Chom Rhuei, Rhuei Leng, Rheng Tuek, Rheng Ha, Rhen Hloh, Ma Rheng, Rheng Lueng, Rheng Taak , Rheng Ma, Rheng Khin, Rheng Zawm,Rheng Hlue, Rheng Sawm, Rheng Uem, Rheng Toi, Rhuei Ca, Che Rhuei, Bueng Rhuei, Rhi Ciit,Rhuei Cum,Long Rhoep,Kuei Rhoet, Rhoep Dam,…
Kho ming Rh = Rhueng Kho, Rhokthang Kho, Rhengpa Kho, Plahrho Kho, Thunrhong Kho…
Akchangkhi; Rh =Rhinglo, Rhing hue,Rhi hue,Mrhennak, rhetna hue, Yu rhen hue,Rho, Rhokpha, Rhotoi , Rhoca, Rho hue, Rhai , Rhah hue,Rhai hue, Rhuep awm hue,Rhingbong Loi hoh hue, Thingso na Rhiinga hue, Cang a painak na Rhang sa hue. Soraw Rhuep hue,Rhit hue,Rhih hue, Kho Rhimrhim hue, Paipai Rhem hoh hue, Uica Suktui oeh Rhe hue, Ace mueihna amrhe ni, Ve mueihna Rhe ni,Cuenrha, Sung a rhai/ sungkhui rhaikok, Tekterhet, Kuhrhek, Rhengpom, Rhingdarhoei khi, Rhuiqhet,
Rh = Khoboe Rhamlang, Kho a rham , Tuisu Rhamsa , A rham tung, Rham Kho, Rhirhakong, Rhilung, Rhaithakpai, Rhukso tuem, Rhengsang dung, Rhotui, Rhotoi,Rhamlo, Thlim a rheng awm hue, Ni kho ni rham, Khawrham a hamna, Rhangpui eng anghatlaknak, Rheng rhing hue, Rhungoek pha, Longrhai/ Carhai,…etc, vekkhi boeih ve RH honak awilung na awm hue.
Notes; Rh- ve Batukhi (Matu) moe awilohhawi angmueih a dawngoeh Batukhi moe matna honak thana awm hue. Eg; Khoboe Rhamlang, Khorham, Ni Kho ni Rham, Rhangpui,..etc,

X=Honak a long a lam

X veawm khawyahna ni hona noeh, amma awm oehtoe awilung ammak soep hluena awm hue. Ace a dawngoeh imueihna num ni honak hlue hue tice a long a lam a bet ni teok lah ve u. Veve mueidangnak oeh ak laekna teok kom ukte.

Thlang angming X= Xue Yom, Xue Ha, Kheng Xung,Hlueng Xung, Thang Xung, Xung Ka,Xung Phek, Xung Kuei, Xung Kaca,Kuei Xueh, Xueh Nuen, Li Xung, Xawng Ha, Xuh Luem,Xue Ha, Xue Khin, Kuei Xung, Xung Kuei, Xung Ling, Lon Xung, Xung Ha, Xong Ha, Xung Sue, Sawng Xuek, Nai Xung, Xoei Ma, Awm Xung, Kyoi Xung, Xi Kuei, Bu Xung, Pade Sih Xung, Xue Khin, Xung Boeng, Che Xung, Xong Lae, Kyoi Xung,Yawm Xueh, Xung Kik,Khin Xuem,

X=Xingnak, Thing Xing hue, Tui Xing dukduk hue, A Xing tungna koeh hangcet u boe, Xangna koeh cet u boe, Nimah Xi a mueih la, Angxi angxap kana bibi hue, Ximxanak, A xamcakhi, A xamca, xamca hue, xaamca hoh hue, A xikhi, Pakdoem am Xuem Xum ni, Xongxap, Xong hue, xongkhing hue, Lung xo na awmnoeh caang amdo hue, Than akpuei xak hue, Meekkoeih xeem hue, Xatui tak soeih hue, Xa thangbui eng aa kang hue, Xe khingkhing hue, Xamhon Dung, Xuemca khi,Nasen a awm Xoeh talat hue,…

Dai / Dai KG Ani Ti Ve Ikoe Mueih Num

Dai thlang eng ca poh hamna ning caanak ve khawrhuet lawnoeh a hu a haina ning cuh tloek oeh khawdung ni buuh hue. Ace mueihna caanak ni taak oeh awm Dai awi oeh ve anik khuumkhi awi (influence) ammana awmnak a dawngoeh nik awi awina ce thlang boeih eng ca ni yawk hue. 


Ace mueihna nik awi rhipna ca ni yawk oeh ve Dai thlangphun matna ni awm a dawngoeh ca matna ni ta voei u tinak kawpoek eng "Dai Literature Committee" ce pohna ana awm law hue. A takna toe Dai thlangphun mat lang cu matna ni poh hamna tueng paiti maw! 

Cenamoe a kuei lonak toe Licang Dai awi (Matupi Myone oehkoe Dai boeih moe Mindat myone tungna koe Kuepna, Kalim, Suntui, Liksoi, Hultung, Rhamtuem moe Paletwa Myone tungna koe Oici, Ngapang, Longdan, Aihcaa khokhi) oeh ve English / thlangbaok awina "uvalur" ani ti ve pupphli ni ta hue. Acekkhi awilohhawi toe Rh, Khy, Q, moe Xkhi ni. Avekkhi amma awm oehtoe ningnih tung ak awi cu ak thi / ak rhaeng hluena awm hue. Ave puphli ve Licang Dai thlang eng awilohhawi ak kuei soeih moe ni suina awm hue. 

Tuh oeh Dai KG ti unoeh ani poh ka huh oeh ve ni hukum April 3-5,2015, The Third Dai Conference ce Thingkong kho oeh ani poh oeh awi anik khyoep a mueihna ningnih tung ve amni thuum ti voe tinoeh poek hue nueng.  Ace "Third Dai Conference" oeh awi anik khyoep u toe" လက္ရွိအေျခအေနအရ မတူပီျမဳိ႕နယ္ရွိ ဒုိင္ေဒသအခ်ဳိ႕တြင္မူ ၎တုိ႔လက္ရွိသုံးစြဲသင္ၾကားေနၾကသည့္ မိမိတုိ့ေဒသအသံကို အေျခခံေသာစာေပကုိ အသုံးျပဳျပီး အထက္ပါအဖြဲ႕ႏွင့္ တခ်ိန္တည္း၊ တျပဳိင္တည္းပူးေပါင္း၍ ၂၀၁၅ ခုႏွစ္ ပညာသင္ႏွစ္အတြက္ သင္ရုိးညႊန္းတမ္းျပဳစုၾကရန္ သေဘာတူၾကသည္။" ti hue u. 

A kueinak mat ba toe Mindat, Kanpalet , moe Paletwa Myone tungna koe Dai thlang vang eng ani honak calungcomnak (vowels) ve kuei soeih ba hue. Nimoeh tung oehkoe toe "ue moe oe" ve anina khyoep a mueihna ni hona tha hue. Animoehkhi eng awm amma ni yawk tha, "ä" moe "ü" ve ani honak a dawngoeh animoekkhi eng awm amyawk tha unoeh "ü" ce u' / u" ti unoeh yawk unoeh "ä" ce a' / a" ti unoeh yawk hue u. Ammak yawk tha eng awm a honak ngah hue amyawk tha vikloei noeh. 

 "ä" moe "ü" ni honak khui oehtoe ikoe mueih konna yawm ni Dai awi ve kho amkhah noeh hailam ni pannak a hamna kuei hlue hue. Ace a dawngoeh "The Third Dai Conference" oehkoe awi khyoepnak a mueihna Matupi Myone tung oehkoe Dai / Licang Dai thlang eng ve nik Ca a haana a poh ngah hue. Ace mueihna nik ca a haana poh hlue ti oeh ve Mahtu awi, Vueilu awi, Tuiship awi, Rhueng awi, Suntui awi mat matna ni poh seh tinak amni hue. Nimoeh tung oehkoe awikhi boeih ve matna nim mcunnoeh Dai awina ni poh hamna awm hue. Thingkung mat eng ak thah 40 na ak thah moe mhueihtehnak ka poh ce poek lah. Ang mueih hamna toe " Rh, Khy, Q moe X" honak tloek ve ang mueih hamna awm hue. 

Ace Dai ca oeh ce a cong a khangna nimoeh Licang Dai awi boeih Vueilu, Mitu, Suntui, Oici doena koe awi a hoei hoei ce ni thuumsak hamna ngah hue. Ace awicom aice ni poh daengoeh yakrhu simnak awm hlue hue. U ak awi awm amnik khongnoeh u ak awi tloe awi Dai awi amni tinoeh ni Dai pum oehkoe awicom awice nim mcunnoeh honak Ca poh a hamna awm hue. 

Ve ak ca noernoeh nimoeh tung ni pum oetnak a hamna na huhnak, na poeknak ti law lor lah. 

Boe...

Kuikung Petkho caakhi nani venna awi nim mtheh lawkkhi hue nueng. Nani awmnaak a hoeina koe eng koem mhih kom ukte.
Dai thlang, thlangphun mat ning mingnaak lor a mueihna nik awi ve lungna u noeh, nik awina ca yawk, ca paek rhu, voem rhu hamna ni ngahnaakkhi hue nueng. Mat moe mat nimoeh thlang toe nimoeh awina na ning voem rhunaak a hamna ni ngahnaakkhi ba hue nueng.
Nik awi ve nimoeh eng amni honak oehtoe u eng amhona hlue hue. Ak awi ak chah puei moe ak thlangphun ak chah puei toe thlangrho ni anina ti khoei a mueihna nik awi ce koeh nik chahna ve u.
Thlangbaok awi, Mva awi, Hakha awi, Batu awi iyahna nik khyi tha soeiyom nik awi amni sim oehtoe thlangrho a mueihna ni awm hue. Ace a dawngoeh nik awi ni lungna ve u.
Nik awi oeh ve ikoe mueihnanum ni yawk hlue ti ve, ve "Kuikung Petkho Group" khui oeh " Khy, Q, Rh, X" honaak a long a lam ak dona teok kom ukte.