Thursday, September 22, 2016

Mdek eng Khawmik a Vaennak (Dai Ca)

Suen oehtoe thlang boeih eng Mdek eng Khawmik vaen hue ti noeh amnak cangna unoeh a poekna yawm amna poek law hue u. Khawmik ve viin noeh ni awmnak mdek ve vaen hue ti unoeh ana poek law hue u.
India thlang Yajnavalkya eng (9th Century BCE) oeh anih doeng engtoe Khawmik eng ve khawmdek amvaen noeh khawmdek eng ni khawmik a vaen hue ti noeh ana ti law moe soe num thlang boeih eng a rho a tii ni ti unoeh amnak cangna hue u.
Greek thlang cuei Aristarchus eng (310BC–230 BCE) oehtoe tuh oeh ni awmnak mdeknu ve pihla, aisikhi eng vaen hue ana ti law hue. Cenamoe thlang boeih eng ani poeknak, aning ngahnak moe thuemsoeih hue ti unoeh anina poeknak, khawmik eng ni mdek ve a vaen hue anina tii lo a dawngoeh Aristarchus a ti awm amcangna hue u.
Greek thlang cueikhi Plato(428-348 BCE), Aristotle(384-322 BCE) moe Ptolemy(90-168 AD) tloek eng awm khawmdek ve pihla, khawmik moe aisikhi eng ani vaen uni ti unoeh anak qoel hue u.Ace hui oehtoe thlang boeih thlangcueikhi moe thlangrhokhi boeih eng mdek ve khawmik, pihla, aisikhi boeih eng ani vaen uni ti unoeh anak cang lona hue u.
U eng num mdek engni khawmik a vaen hue a ti? Corpernicus(1473-1543).
Kum 1543 oeh Tingchia ca sim(Mathematician) ani ti u Nicolaus Copernicus eng mdek eng khawmik vaen hue ana ti law moe soenum Khrihca lam oehkoe thlangkhi ani qihnakkhi a dawngoeh thlang khawyah a venna amqoel hue. Ace a dawngoeh Copernicus eng ve mdek eng ni khawmik a vaen tive ak cerna amnang dangsak hue.
Itali thlang mat khan lamtung a konglam ak simkung Galileo Galilei (1564-1642) eng 1609 oeh ave a konglam ve ana sui law noeh poeknak ana ta law hue. 1614 oeh Galileo Galilei ce thlang boeih eng a yap ak ti ni ana ti hue u. U eng awm ak awi tice ammak cangna hue. Ikoe tinoeh num ni ti oehtoe thlang boeih eng khawmik engni mdek ve a vaen hue ti unoeh aninak cangnak a dawngoeh ni.1616 oeh Khrihca lam tung oehkoe thlangkhi eng awm ace mueih awi ce koeh a tinak a hamna anam thawlh sui law hue u.
Ace mueihna khawmdek eng ni khawmik a vaen hue a tinak a dawngoeh anih ce kum 1632 oeh ak cauk a poh khoen oeh ce awiceknak taak pe unoeh ak awi ti ce ak khongnak a hamna thong anak thla law hue u. Cenamoe Galileo Galilei eng ak awi ti ce dueihpuei bak bak noeh a konglam cauk yawk hamna ang caa bak bak a dawngoeh imkhuina ta hue u. Galileo ce Florence ram, Arcetri kho oeh 8 January 1642 oeh ce thi hue.
Thlang boeih eng khawmik, pihla moe aisikhi eng khawmdek ve vaen hue u ti noeh poeknak, cangnak taak ta unoeng ani awm hui oeh Galileo engtoe a khup hletna Mdek, pihla, aisikhi engni khawmik ani vaen hue u ti soe thlang boeih ak koso noeh awicek unoeh thong thla unoeh a thihnak duet oeh imkhuina ana ta unoeh ana phepphoei law moe usoe num, a cueihnak, a simnak, a huhnak a tak aniinak ve mdekkhan thlang boeih nucaa nasen , thlangcuei, thlangrho duet oeh tuhtoe Galileo ak awiti ve thuem hue ti boeih hue u.
Tuh oehtoe Galileo Galilei ve ak oet ham kawih thlang mat awm amawm hue. Ace ce ni thlangcueikhi engtoe awi ana ti unoeh, "Ak thuem toe thlang boeih eng thawlh hue ti usoe yawm thuem noeh, ak thawlh toe thlang boeih eng thuem hue tinoeh cangna soe yawm thawlh hue" ana ti hue u.

Awilung a hai oeh calung pakthum eng angbok: Thl (Dai Ca)

 H         K          L          M            N           P           T            Ng
thla   thlah   thlak      thlal     thlam      thlan   thlap     thlat    thlang
thle   thleh   thlek      thlel     thlem      thlen   thlep     thlet    thleng
thli    thlih    thlik      thlil     thlim       thlin     thlip   thlit     thling
thlo   thloh   thlok      thlol    thlom      thlon    thlop     thlot    thlong
thlu   thluh   thluk      thlul    thlum      thlun    thlup     thlut    thlung
thlae thlaeh thlaek    thlael  thlaem    thlaen  thlaep   thlaet  thlaeng
thlai  thlaih  thlaik     thlail    thlaim     thlain   thlaip    thlait    thlaing
thlao thlaoh thlaok   thlaol   thlaom    thlaon  thlaop   thlaot   thlaong
thlau thlauh thlauk   thlaul   thlaum    thlaun  thlaup   thlaut   thlaung
thlei  thleih  thleik     thleil    thleim     thlein   thleip    thleit    thleing
thloi  thloih  thloik     thloil    thloim     thloin   thloip    thloit    thloing
thlui  thluih  thluik     thluil    thluim     thluin   thluip    thluit    thluing
thleo thleoh thleok   thleol   thleom    thleon  thleop   thleot   thleong
thleu  thleuh  thleuk  thleul  thleum    thleun   thleup thleut    thleung
thloe thloeh thloek   thloel   thloem    thloen  thloep   thloet   thloeng
thlue thlueh thluek   thluel   thluem    thluen  thluep   thluet   thlueng
thlaa thlaah thlaak   thlaal   thlaam    thlaan  thlaap   thlaat   thlaang
thlee thleeh thleek   thleel   thleem    thleen  thleep   thleet   thleeng
thlii  thliih  thliik    thliil     thliim      thliin    thliip      thliit     thliing
thloo thlooh thlook   thlool    thloom   thloon  thloop   thloot   thloong          
thluu thluuh thluuk   thluul    thluum   thluun  thluup   thluut   thluung
            thlaw thlawh thlawk  thlawl   thlawm  thlawn  thlawp  thlawt   thlawng            

r- Eng ak Boet Calungkom Congnak (Dai Ca)


r=awilohhawi ve IPA engtoe “rah” tinoeh awilohhawi cehpuei hue. Ace a dawngoeh thlangbaok / English eng awilohhawi a honaak moe a bet a lohanaak ni hutha hue. Ve “r” awilohhawi eng ak boet awilung ve India rhamna toe IPA awilohhawi lo unoeh ve mueihna hona hue u. Mhueihtehnaak: Manipur, Dimapur, Churachandpur, Rangpur, Mirpur, Sadar, Sherpur,Dispur,… ti unoeh khawyahna hona hue u. Ve a boetnak “pur” ve ni Dai awi oeh awm “Tui pur hue, Tui a purnaak” tinoeh ni yawk tha hue. 
bar     car    dar     far     har    jar     kar     lar    mar nar  par    qar rar    rhar    khyar   tar    var    xar    yar.

ber     cer    der      fer      her   jer     ker      ler    mer ner  per   qer  rer    rher   khyer    ter      ver    xer    yer.

bir      cir     dir       fir       hir     jir      kir       lir   mir     nir  pir      qir    rir     rhir      khyir    tir      vir     xir    yir.

bor   cor    dor      for     hor     jor     kor     lor   mor     nor por    qor  ror    rhor   khyor   tor      vor   xor  yor.

bur    cur   dur     fur      hur     jur      kur     lur   mur    nur  pur   qur rur    rhur khyur    tur      vur   xur   yur.

baer  caer   daer    faer    haer   jaer   kaer    laer    maer    naer   paer    qaer  raer rhar   khyaer   taer vaer  xaer  yaer.

baur    caur    daur   faur     haur    jaur    kaurt   laur    maur    naur  paur    qaur   raur    rhaur khyaur  taur    vaur   xaur  yaur.

bair     cair      dair     fair    hair     jair      kair      lair      mair     nair  pair     qair     rair      rhair khyair    tair     vair     xair    yair.

baor   caor  daor   faor   haor   jaor   kaor   laor maor   naor   paor  qaor   raor  rhaor  khyaor   taor vaor  xaor  yaor. 

Beir   ceir   deir   feir   heir    jeir  keir    leir    meir near    heir peir   qeir  reir rheir   khyeir  teir  veir xeir   yeir.

boir     coir    doir   foir    hoir   joir   koir   loir moir noir   poir    qoir roir     rhoir   khyoir  toir   voir   xoir  yoir.

buir    cuir     duir    fuir     huir     juir   kuir    luir   muir     nuir    puir   quir    ruir    rhuir    khyuir   tuir    vuir    xuir    Yuir.

beor   ceor   deor    feor    heor   jeor   keor    leor meor   neor  peor qeor   reor rheor   khyeor  teor   veor  xeor    yeor.

beur   ceur  deur   feur   heur   jeur  keur   leur   meur   neur  peur   qeur  reur    rheur    khyeur    teur   veur    xeur    yeur.

Boer    coer     doer    foer    hoer     joer    koer   loer   moer    noer  poer   qoer    roer     rhoer   khyoer toer   voer    xoer   yoer.

buer     cuer    duer     fuer    huer    juer     kuer   luer    muer    nuer puer    quer    ruer    rhuer   khyuer   tuer    vuer   xuer    yuer

baar     caar     daar     faar    haar    jaar   kaar   laar maar    naar  paar     qaar     raar     rhaar   khyaar  taar    vaar   xaar   yaar.

beer     ceer     deer    feer     jeer    heer    keer    leer   meer     neer peer     qeer     reer     rheer   khyeer  teer    veer    xeer   yeer.

biir      ciir      diir      fiir      hiir      jiir     kiir      liir   miir     niir      piir    qiir      riir      rhiir     khyiir     tiir     viir    xiir     yiir.

boor    coor   door     foor     hoor     joor    koor     loor    moor   noor   poor   qoor  roor     rhoor khyoor   toor     voor    xoor    yoor.

buur     cuur     duur   fuur   huur     juur     kuur luur     muur     nuur puur   quur     ruur    rhuur khyuur   tuur    vuur    xuur   yuur.

bawr     cawr    dawr    fawr    jawr   hawr   kawr   lawr   mawr  nawr   pawr   qawr    rawr    rhawr khyawr   tawr    vawr   xawr  yawr.